Các trường hợp bắt buộc phải có luật sư tham gia bào chữa?

Theo pháp luật Việt Nam, cụ thể là Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2021), có những trường hợp bắt buộc phải có luật sư hoặc người bào chữa tham gia để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người bị buộc tội. Các quy định này nhằm đảm bảo quyền con người, quyền bào chữa theo Hiến pháp, và áp dụng trong những tình huống mà người bị buộc tội không thể tự bảo vệ mình một cách hiệu quả. Dưới đây là các trường hợp bắt buộc phải có luật sư hoặc người bào chữa theo Điều 76 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015:

Các trường hợp bắt buộc phải có luật sư tham gia bào chữa

1. 1. Người bị buộc tội về tội có mức hình phạt cao nhất là 20 năm tù, tù chung thân, hoặc tử hình:
      • • Đây là các tội đặc biệt nghiêm trọng theo quy định của Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017). Ví dụ: Tội giết người (Điều 123), Tội mua bán người (Điều 150), hoặc các tội xâm phạm an ninh quốc gia (Điều 108-118).
      • • Lý do: Tính chất nghiêm trọng của vụ án đòi hỏi sự hỗ trợ pháp lý chuyên sâu để đảm bảo quyền bào chữa được thực hiện đầy đủ.

1. 1. Người bị buộc tội có nhược điểm về thể chất mà không thể tự bào chữa:
      • • Bao gồm người khuyết tật nặng (mù, điếc, câm) hoặc các bệnh lý gây hạn chế khả năng tự bảo vệ (ví dụ: liệt toàn thân).
      • • Lý do: Những người này không đủ khả năng trình bày hoặc tự bảo vệ trước cơ quan tố tụng.

1. 1. Người bị buộc tội có nhược điểm về tâm thần:
      • • Áp dụng cho người bị hạn chế năng lực nhận thức hoặc hành vi do rối loạn tâm thần, thiểu năng trí tuệ, nhưng vẫn đủ khả năng chịu trách nhiệm hình sự (theo giám định y khoa).
      • • Lý do: Họ cần người bào chữa để đảm bảo quyền lợi không bị xâm phạm do hạn chế về nhận thức.

1. 1. Người bị buộc tội dưới 18 tuổi:
      • • Là người chưa thành niên (từ đủ 14 đến dưới 18 tuổi) tại thời điểm phạm tội, khởi tố, truy tố hoặc xét xử.
      • • Lý do: Người dưới 18 tuổi được pháp luật bảo vệ đặc biệt, cần luật sư để đảm bảo lợi ích tốt nhất, tránh bị lạm dụng hoặc xử lý oan sai.

Quy định thực hiện

• • Ai chỉ định luật sư?: Nếu người bị buộc tội, người đại diện, hoặc người thân thích không mời luật sư, cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng (Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, hoặc Tòa án) phải chỉ định luật sư hoặc người bào chữa.

• • Nguồn chỉ định:
    • • Đoàn luật sư: Phân công luật sư từ các tổ chức hành nghề luật sư.
    • • Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước: Cử luật sư hoặc trợ giúp viên pháp lý cho những người thuộc diện được trợ giúp pháp lý (người nghèo, trẻ em, người dân tộc thiểu số, v.v.).
    • • Ủy ban Mặt trận Tổ quốc hoặc tổ chức thành viên: Cử bào chữa viên nhân dân nếu người bị buộc tội là thành viên của tổ chức đó.

• • Thời điểm tham gia:
    • • Luật sư tham gia từ khi khởi tố bị can, hoặc sớm hơn nếu có bắt, tạm giữ (từ khi người bị bắt có mặt tại cơ quan điều tra hoặc có quyết định tạm giữ).
    • • Trường hợp liên quan đến tội xâm phạm an ninh quốc gia, Viện trưởng Viện kiểm sát có thể quyết định để luật sư tham gia từ khi kết thúc điều tra để bảo vệ bí mật điều tra.

Lưu ý quan trọng

• • Từ chối luật sư chỉ định: Người bị buộc tội có quyền từ chối luật sư được chỉ định, trừ trường hợp họ thuộc nhóm bắt buộc phải có người bào chữa (như liệt kê ở trên). Tuy nhiên, nếu từ chối mà không tự mời luật sư khác, cơ quan tố tụng vẫn phải chỉ định lại để đảm bảo quyền bào chữa.

• • Chi phí: Trong các trường hợp bắt buộc, nếu người bị buộc tội không có khả năng chi trả (thuộc diện trợ giúp pháp lý), Nhà nước sẽ chịu chi phí luật sư thông qua Trung tâm trợ giúp pháp lý.